Naukowa perspektywa – definicje

Każdego roku ponad 800 000 ludzi odbiera sobie życie, a jeszcze więcej ludzi próbuje to zrobić. Każdego roku miliony ludzi cierpi po stracie bliskiej osoby, która popełniła samobójstwo. Samobójstwom można jednak zapobiegać poprzez edukację społeczną, obalanie szkodzących stereotypów, promocję wzorców postępowania w obliczu kryzysowych sytuacji oraz zwiększenie wrażliwości społecznej. Można tego dokonać tylko zdając sobie sprawę z jak poważnym problemem mamy do czynienia.

Samobójstwo jest kwestią złożoną, która od stuleci wzbudza kontrowersje i skłania do rozmyślań. Stanowi ono wieloaspektowe zjawisko, budząc tym samym zainteresowanie wśród przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych. Często zastosowanie znajduje wiedza z zakresu psychologii, socjologii, kryminologii, prawa.

Z tego też powodu niezwykle trudnym jest ustalenie jednej definicji samobójstwa.

 

Samobójstwo – definicja

Skuteczna profilaktyka i pomoc interwencyjna w zakresie zachowań suicydalnych nie jest możliwa bez dostępu do wiedzy, terminologii i najnowszych badań naukowych opartych o interdyscyplinarny zakres suicydologii. Mimo coraz większej liczby osób zainteresowanych tematyką samobójstw oraz wzrastającej liczby opracowań naukowych i raportów z tego zakresu wciąż brakuje uniwersalnych informacji i definicji, które jasno opisywałyby zachowania samobójcze, w tych samobójstwo dokonane.

Udzielenie odpowiedzi na pytanie: czym jest samobójstwo?  nie jest prostym zadaniem. Już starożytni filozofowie snuli rozważania nad śmiercią samobójczą. Historyczne rozważania oparte na dwubiegunowymi założeniami pomiędzy potępieniem (Arystoteles, Platon czy Kant) a pochwałą (Camus, Nietzche), które dopiero z początkiem XX wieku zostały ujęte w ramy społeczne, z neutralnej pozycji badacza.

Samobójstwo często bywa określane jako akt dobrowolnej decyzji zakończenia własnego życia.¹ Otoczenie nadaje mu różnoraki wymiar. Zdarza się, że czyn ten oceniany zostaje jako pełne egoizmu działanie osób podejmujących ostateczną decyzję. Niekiedy utożsamiane zostaje z tchórzostwem, poddaniem się i zupełną rezygnacją. Z drugiej strony w niektórych kulturach i sytuacjach określane bywa jako akt heroizmu i odwagi zmierzenia się ze śmiercią.

Samobójstwo jest świadomym pozbawieniem się życia. Najbardziej znanym i jednym z pierwszych naukowych podejść do tego zagadnienia jest stanowisko Emila Durkheima, socjologa francuskiego. Jest on autorem dzieła „Samobójstwo” („Le Suicide”), które opublikowane zostało w 1897 roku. Samobójstwem nazywa on każdy przypadek śmierci będący bezpośrednim lub pośrednim skutkiem dla działań lub ich braku podejmowanych przez ofiarę doskonale zdającą sobie sprawę z konsekwencji swoich decyzji i zachowania. Szczególnie podkreślana jest tu teza, że samodzielne podejmowane kroki do śmierci nie są zawieszone w próżni społecznej. Socjolog nadał pewne ramy społeczne umożliwiając zwrócenie uwagi na akt samobójstwa jako problem społeczny. Ukazał on przyczyny tkwiące w relacji jednostka – społeczeństwo.

Inną definicją często pojawiającą się w teoriach naukowych jest podejście Edwina Sheidmana. Określa on samobójstwo jako świadome działanie ukierunkowane na samozniszczenie. Autor podkreśla konieczność ujęcia wieloaspektowego z nakierowaniem na indywidualną sytuację jednostki, której potrzeby są niezaspokojone. Według Sheidmana tak definiuje ona swoje problemy, aby ucieczka i zakończenie życia były umotywowanym, najlepszym rozwiązaniem.

Definicja w ujęciu Encyklopedii PWN ukazuje samobójstwo jako celowe zachowanie samodestrukcyjne, które prowadzi do śmierci biologicznej. Występuje w niej rozróżnienie ze względu na charakter aktu: gwałtowny (np. samobójstwo przez powieszenie się) lub stopniowy (np. samobójstwo przez zagłodzenie się). W opisie istotne miejsce odgrywają intencje pozbawienia siebie życia, według których dane zachowanie prowadzące do śmierci zostaje zakwalifikowane do samobójstw.

Nie ma jednak definicji uznawanej przez szeroki zakres specjalistów, która byłaby akceptowana przez wszystkich. Krytyka dotyczy na przykład kwestii poruszania tematyki samobójstw bez uwzględniania prób samobójczych. Uwydatnienie aspektu świadomości często pomija ambiwalentny i nieświadomy komponent tendencji autodestrukcyjnych. Wiele definicji nie rozpatruje kwestii samobójstwa w ujęciu kulturowym, zbiorowym.

Samobójstwem nie można określić jedynie pojedynczej decyzji o samounicestwieniu. Jest nim pewien proces, zbiór myśli, decyzji i wydarzeń wzajemnie ze sobą powiązanych, które niekiedy mogą trwać miesiącami, a nawet latami. Jest to zdarzenie wynikające zarówno z indywidualnej charakterystyki jednostki, ale także wielu czynników społecznych, funkcjonujących w jej otoczeniu. Wieloaspektowość więc nie odnosi się jedynie do multidyscyplinarności naukowego rozumienia, ale także do licznych czynników indywidualnych i społecznych odnoszących się do przyczyn i skutków danego zdarzenia.

Badania w grupie osób, które w przeszłości doświadczyły prób samobójczych, pokazują silną wewnętrzną wątpliwość odnoszącą się do wiary w słuszność podejmowanej decyzji.

Samobójstwo to proces i zjawisko złożone w swej strukturze, motywacji, działaniach, ale i sile skutków.

 

Autodestrukcja to zachowanie agresywne, niekorzystne, pośrednio lub bezpośrednio stanowiące zagrożenie dla życia i zdrowia. Autoagresje stanowią różne działania i zachowania, które mają na celu wyrządzenie szkody psychicznej lub fizycznej. Agresja ta skierowana jest wobec osoby, która ją wyrządza, kierując ją wobec siebie.

 

Samouszkodzenia to zachowanie i działanie niezakończone śmiercią.

Osoba samouszkadzająca się wyrządza sobie szkodę oczekując jak najszybszego efektu. W tych działaniach jednak nie pojawia się zamiar aktu samobójstwa. Do tego typu zdarzeń dochodzi w sytuacji silnego napięcia.

Tego typu definicja jest często używana i akceptowana przez wielu specjalistów i ośrodki specjalistyczne, które zajmują się zdarzeniami związanymi z samouszkodzeniami. Przyjęte założenia nie są jednak zgodne z definicją przyjętą przez Światową Organizację Zdrowia, w której używane zostaje określenie: parasamobójstwa. Tym samym połączone zostają samouszkodzenia z próbą samobójczą.

W Stanach Zjednoczonych wymiennie używane jest z „parasamobójstwem”. Definicja określa je jako „zdarzenie bez fatalnych skutków, gdzie indywidualna osoba celowo inicjuje niewyuczone zachowania, które bez interwencji z zewnątrz spowodują samookaleczenie lub celowe przyjęcie substancji w ilości większej niż zalecona w terapii, skierowane na realizowanie zmian, przynoszących oczekiwane konsekwencje.”² Nie istnieje wiele opracowań opisujących próby samobójcze. Wynika to z trudności ich uchwycenia, indywidualnych czynników ryzyka, trudności ich określenia i wykrycia.

 

Bezpośrednim zachowaniom autodestrukcyjnym towarzyszy jasny zamiar. Określenie to dotyczy form ataku na własne ciało, zagrażając swojemu życiu i zdrowiu. Bezpośredniość związana jest z natychmiastowością działania i jego świadomością. Zaliczane są do nich: próby samobójcze, poważne samouszkodzenia.

 

Pośrednie zachowania autodestrukcyjne to te, których skutki nie są skumulowane w czasie, ale odroczone. Działania podejmowane w danym momencie nie powodują natychmiastowej szkody dla organizmu. Zachowania te łączą się z nadużywaniem substancji psychoaktywnych, głodzeniem się.

 

Zachowania autodestrukcyjne podzielić można także ze względu na formy: na łagodniejsze i mocniejsze, w zależności od siły narażenia zdrowia i życia osoby. Do form łagodnych zaliczyć można hazard, zakupoholizm, natomiast do mocniejszych samobójstwo, samookaleczenia, różne uzależnienia.

Autoagresję rozróżnia się także wymieniając: werbalną i niewerbalną. W werbalnej pojawia się wszelkiego rodzaju zaniżanie własnej wartości i oceny, prezentując się w ostrym świetle krytyki. Forma niewerbalna opiera się na zadawaniu sobie bólu poprzez rany wyrządzane bezpośrednio na swoim ciele. ³

Większość osób podejmujących się różnych form samouszkodzeń dokonuje tego jako wyraz własnej woli, w celu radzenia sobie z własnym dyskomfortem psychicznym.

Do samouszkodzeń i zadawania sobie bólu dochodzić może epizodycznie, po przejściu kryzysu lub pewnych sytuacji życiowych, lub regularnie jako sposób na niwelowanie silnych emocji, napięć. Stanowi to pewną formę obniżenia dyskomfortu psychicznego. Częściej do takich zachowań dochodzi u dziewczynek i kobiet niż u mężczyzn. Nie są to zachowania samobójcze, ale są motywowane psychologicznie.

 

Próba samobójcz a samobójstwo

Próba samobójcza nie kończy się śmiercią.

Często określana jest jako akt desperacji w stanie poczucia silnej beznadziejności. Decyzja ta podejmowana jest w silnym poczuciu problemów życiowych.

W zakres tego pojęcia wchodzą wszelkie działania świadomie prowadzące do odebrania sobie życia, ale także te pozorujące chęć śmierci, będące przejawem wołania o pomoc.

-autor: Marta Soczewka, kryminolog, socjolog