Zachowania samobójcze są procesem, na który składają się widoczne i niewidoczne myśli oraz zachowania. Zachowania widoczne mogą być traktowane jako sygnały ostrzegawcze ryzyka podjęcia próby samobójczej lub popełnienia samobójstwa.

Sygnały ostrzegawcze wysyłane przez dziecko, które może zaobserwować rodzic to m.in.:

izolacja społeczna – wycofywanie się z kontaktów z rodziną i przyjaciółmi, odwracanie się od nich
zainteresowanie lub nawet zaabsorbowanie śmiercią – dziecko przegląda strony internetowe dotyczące śmierci, dużo mówi i interesuje się śmiercią, rysuje śmierć, pisze opowiadania o śmierci, samobójstwie itp.
wyraźne zmiany osobowości – „dziecko nie do poznania”
poważne zmiany nastroju – zwykle znaczne obniżenie nastroju lub znaczne wahania nastroju
trudności w szkole – obniżenie jakości pracy, efektów w nauce, problemy z koncentracją uwagi itp.
brak dbałości o wygląd zewnętrzny
używanie alkoholu i/lub narkotyków
nasilony smutek, rozpacz, rozdrażnienie, złość i irytacja
zwiększona trudność w kontrolowaniu emocji
znacząca zmiana rytmu dobowego – zaburzenia snu i jedzenia
utrata zainteresowań, porzucenie dotychczasowego hobby, niechęć do rozrywek
częste skargi dotyczące złego samopoczucia fizycznego bez wyraźnej przyczyny somatycznej, np. ciągłe zmęczenie, bóle głowy, brzucha, ciągła nuda
rozmawianie o samobójstwie lub jego planowanie
wzrost impulsywności – zachowania impulsywne, stosowanie przemocy, zachowania agresywne
ucieczki z domu, częste wagary, zachowania buntownicze
odrzucanie pomocy – „nikt nie może mi pomóc”, „nic już nie da się zrobić”
oskarżanie się, poczucie winy – „zasłużyłem sobie na to”, „sama tego chciałam”
komunikaty werbalne dotyczące własnej beznadziejności i bezwartościowości – „wszystko jest bezsensu”, „do niczego się nie nadaję”, „mogłoby mi się coś przydarzyć”, „lepiej by było, gdybym się w ogóle nie urodziła”
odrzucanie komplementów, pochwał i nagród
rozdawanie innym swoich rzeczy, zwierząt – „oddawanie ich w dobre ręce”
ślady po samouszkodzeniach, np. rany, blizny, opatrunki, ukrywanie ciała pod ubraniami
sporządzanie testamentów, listów pożegnalnych.

Sygnały ostrzegawcze mogą być niespecyficzne – łatwo je przeoczyć lub zbagatelizować, na przykład przypisując je „wiekowi rozwojowemu”. Dla niektórych z nich trudno jednak znaleźć inne wytłumaczenie niż skłonności samobójcze.

Jeśli zmiany u Twojego dziecka/Twojego ucznia są istotne i znaczące oraz budzą Twój niepokój, postaraj się ocenić, czy nastolatek wyraża przez swoje zachowania, myśli i słowa pragnienie śmierci oraz poczucie beznadziei. Pamiętaj, że może to robić mniej lub bardziej świadomie.

Ocena ryzyka samobójstwa oraz rozmowa z dzieckiem/uczniem w kryzysie może być trudna i stresująca zarówno dla Ciebie, jak i dla dziecka/ucznia.

Zadbaj o otoczenie i czas na rozmowę.

Jak rozpocząć rozmowę?

„Widzę, że było Ci bardzo trudno/ciężko ostatnio…”
„Mogę się tylko domyślić, że miałeś/aś ostatnio trudny czas…”
„Wyobrażam sobie, że musiało Ci być ciężko/trudno ostatnio…”
„Wygląda na to, że to, co dzieje się wokół Ciebie w ostatnim czasie jest bardzo skomplikowane i może Ci być trudno sobie z tym poradzić….”

Jak zakomunikować gotowość do rozmowy i zachęcić do podzielenia się z Tobą myślami/obawami?

„Czy mógłbyś/mogłabyś mi opowiedzieć, co się ostatnio działo?”
„Czy mógłbyś/mogłabyś pomóc mi zrozumieć, jak to na Ciebie wpłynęło?”
„Czy możesz się podzielić ze mną swoimi obawami?”
„Czy pozwolisz mi zrozumieć, z jakimi trudnościami/problemami/obawami się zmagasz?”

Jak pytać dziecko o nastrój, emocje i uczucia?

„Jeśli pozwolisz, chciałbym/chciałabym, żebyś powiedział/a mi jak się czujesz?
„Czy jest coś, co przeszkadza Ci obecnie w Twoim samopoczuciu?”
„W jakim jesteś nastroju?”
„Czy czujesz się nieszczęśliwy/a, bezradny/a?”
„Czy zdarza się, że czujesz się bezwartościowy/a?”
„Czy czujesz się winny/a z jakiegoś powodu?”
„Czy masz trudności ze snem? Czy nie masz apetytu?”

Jak pytać dziecko o zachowania samobójcze (plany, zamiary, przekonania, dostępność środków, sposoby radzenia sobie, częstotliwość)?

„Czy czujesz/czułeś/aś, że nie warto żyć?”
„Czy pojawiają się takie myśli, że wolałbyś/wolałabyś się nie urodzić?”
„Czy chciałeś/aś kiedyś zasnąć i nigdy więcej się nie obudzić?”
„Czy myślałeś/aś, że lepiej byłoby nie żyć?”
„Czy ostatnio często myślałeś/aś o śmierci?”
„Czy myślisz ostatnio, że ludziom byłoby bez Ciebie lepiej?”
„Czy zdarzało się, że wyobrażałeś/aś sobie, że uczestniczysz w jakimś wypadku i umierasz?”
„Czy myślałeś/aś o odebraniu sobie życia?”
„Czy czujesz się tak źle, że myślisz o samobójstwie?”
„Jak często pojawiają się te myśli? Ile razy w ciągu dnia/tygodnia? Czy przychodzą Ci do głowy, nawet wtedy, kiedy tego nie chcesz?”
„Czy możesz je od siebie „odpędzić”? Czy masz na to swoje sposoby, aby sobie z nimi poradzić? Czy masz nad nimi kontrolę?”
„Jak oceniasz te myśli? Co o nich myślisz? Czy są dobre, czy złe? Dlaczego?”
„Czy planowałeś/aś, w jaki sposób chcesz odebrać sobie życie?”
„Czy myślisz, że to będzie skuteczna metoda?”
„Czy przygotowałeś/aś potrzebne środki?”
„Czy zastanawiałeś/aś się, kiedy to zrobić?”
„Jak myślisz, na ile prawdopodobne jest to, że spróbujesz odebrać sobie życie?”
„Co by było, gdybyś teraz odebrał/a sobie życie? – jaka byłaby reakcja otoczenia? Byłaby to forma ucieczki? „święty spokój”? reinkarnacja? itp.”
„Dlaczego chcesz się zabić? Dlaczego chcesz umrzeć? Co jest powodem: ucieczka przed problemami, bólem, cierpieniem, choroba, brak nadziei, strata, wstyd, poniżenie, chęć wywołania określonych reakcji u innych osób?”.

Określenie ryzyka samobójstwa:

Ryzyko nagłe (<48 h) – pojawiają się konkretne myśli i skłonności samobójcze, dziecko chce się zabić, ma plan popełnienia samobójstwa, posiada dostęp do środków letalnych, emocje i uczucia wskazują na ryzyko próby samobójczej:

KONIECZNIE I NATYCHMIAST SKONSULTUJ DZIECKO Z LEKARZEM PSYCHIATRĄ, KTÓRY ROZWAŻY HOSPITALIZACJĘ!

NIE OBAWIAJ SIĘ UMIESZCZENIA DZIECKA NA ODDZIALE PSYCHIATRYCZNYM W CELU OBSERWACJI – TO BYĆ MOŻE JEDYNY SPOSÓB, ŻEBY POMÓC DZIECKU!

JEŻELI TWOIM ZDANIEM ŻYCIE I ZDROWIE DZIECKA JEST ZAGROŻONE, NIE WAHAJ SIĘ PODJĄĆ DZIAŁANIA, ZAWIADOMIĆ POLICJĘ I/LUB POGOTOWIE RATUNKOWE!!!

W TEN SPOSÓB NIE ZASZKODZISZ, A MOŻESZ URATOWAĆ ŻYCIE DZIECKA!

NIGDY NIE IGNORUJ I NIE BAGATELIZUJ SYGNAŁÓW OSTRZEGAWCZYCH!

Ryzyko bliskie (dni, tygodnie) oraz długoterminowe – myśli samobójcze bez planów, pojawiają się objawy depresyjne:

Rodzic: KONIECZNIE SKONSULTUJ DZIECKO ZE SPECJALISTĄ – PSYCHOLOGIEM, PSYCHOTERAPEUTĄ, LEKARZEM PSYCHIATRĄ. PRZED WIZYTĄ U SPECJALISTY:

NIE OBIECUJ, ŻE BĘDZIE TO TYLKO JEDNO SPOTKANIE
NIE OBIECUJ, ŻE NIE ZGODZISZ SIĘ NA UMIESZCZENIE DZIECKA W SZPITALU
NIE SZANTAŻUJ, NIE PRZEKUPUJ
NIE BAGATELIZUJ, NIE ŻARTUJ, NIE WYŚMIEWAJ
NIE ZAPRZECZAJ – Rodzicowi czasem trudno jest przyznać przed samym sobą, że jego dziecko nie chce żyć. Często jest to dla rodzica równoznaczne z tym, że „zrobił coś nie tak” i po prostu czuje się winny. Unikanie konfrontacji z problemem eliminuje trudne do zniesienia poczucie winy. PAMIĘTAJ, że RODZICIELSTWO to BARDZO TRUDNE ZADANIE. BŁĘDY SĄ NIEUNIKNIONE. NIE OBWINIAJ SIĘ. BĄDŹ ODPOWIEDZIALNY I ZAREAGUJ!
NIE WPADAJ W PANIKĘ
NIE MÓW, że „nie przeżyjesz, jak coś się stanie dziecku” – pogłębia to w dziecku poczucie winy i może nasilać myśli samobójcze
NIE MÓW „że Cię wykończy” itp.
POWIEDZ, że się martwisz, że widzisz jak Twojemu dziecku jest trudno i bardzo chcesz mu pomóc
WYTŁUMACZ, że wizyta u specjalisty to jedyna droga, żeby Twoje dziecko poczuło się lepiej, mogło zrozumieć siebie, poradzić sobie ze swoimi trudnościami oraz emocjami, które przeżywa
ZAPEWNIJ, że będziesz przy nim i jesteś gotowy, żeby je wspierać – TYLKO WTEDY, KIEDY NAPRAWDĘ TAK MYŚLISZ I CZUJESZ
POWIEDZ, że jesteś gotowy współpracować ze specjalistą dla jego dobra – JEŻELI NAPRAWDĘ JESTEŚ GOTÓW PODJĄĆ TAKIE DZIAŁANIA. PAMIĘTAJ, że wiąże się to często z podjęciem terapii rodzinnej lub własnej terapii
BĄDŹ DELIKATNY – pamiętaj, że Twoje dziecko w tym momencie jest w wielkim kryzysie
BĄDŹ DYSKRETNY – poinformuj tylko te osoby, które MUSZĄ o tym wiedzieć lub te, od których ty potrzebujesz wsparcia

PAMIĘTAJ, że NIE WSZYSTKIE RODZINY, w których dziecko podejmuje próby samobójcze są DYSFUNKCJONALNE!!! Ryzyko samobójstwa u dziecka dotyczy wszystkich rodzin, zwłaszcza tych, w których występują przewlekłe problemy.

Czynniki ryzyka podjęcia zachowań samobójczych u dziecka występujące w rodzinie :

przewlekła wrogość, brak poczucia bezpieczeństwa
zachowania aspołeczne wśród członków rodziny
trudności ekonomiczne
nadużywanie alkoholu
problemy małżeńskie
aktywne konflikty rodzic-dziecko
izolacja społeczna rodziny
przewlekłe konflikty i kłótnie
częste zmiany miejsca zamieszkania
utrata rodzica, opuszczenie
rozwód, separacja
rzadki kontakt z rodzicem, rodzic okazujący fizyczny i/lub emocjonalny dystans
trudności w komunikacji pomiędzy członkami rodziny – nieefektywne metody, komunikacja nie jest nastawiona na rozwiązywanie problemów
dziecko jest pozostawione samemu sobie przy braku zgody rodziców na ingerencję z zewnątrz
sztywność przekonań dotyczących zmian – „ zależą tylko od siły woli, a nie od przyjęcia pomocy oraz zmiany postaw i zachowań”
dziecko przyjmuję rolę kozła ofiarnego, aby rozwiązać problemy rodziców, co uniemożliwia separację dziecka – zmiany nie są możliwe.

Kiedy konieczna jest hospitalizacja dziecka z myślami i tendencjami samobójczymi?

Hospitalizacja jest wskazana, gdy w ocenie ryzyka samobójstwa u dziecka stwierdza się:

obecność silnych tendencji samobójczych
plan i/lub przygotowane środki do popełnienia samobójstwa
myśli samobójcze i duże nasilenie zaburzeń psychicznych, w tym depresyjnych
myśli samobójcze (lub podejrzenie zagrożenia tego typu) i objawy psychotyczne (omamy, urojenia, inne zaburzenia myślenia)
stan bezpośrednio po próbie samobójczej lub przerwana próba samobójcza
obecność myśli samobójczych i zachowania impulsywne, panika i pobudzenie
myśli samobójcze i zmieniony stan psychiczny dziecka spowodowany intoksykacją (zażyciem substancji psychoaktywnych).

Hospitalizację można rozważać w następujących przypadkach:

obecność myśli samobójczych i brak wsparcia społecznego, rodziny lub brak stabilnej sytuacji życiowej
obecność myśli samobójczych i brak współpracy ze strony dziecka
obecność myśli samobójczych i zły stan zdrowia (ostre choroby neurologiczne, choroby nowotworowe itp.)
zaprzeczanie przez dziecko myślom i skłonnościom samobójczym, podczas gdy dokonana ocena ryzyka wskazuje na wysokie ryzyko próby samobójczej.

ZALECENIA dla RODZICÓW I OPIEKUNÓW DZIECKA PO DOŚWIADCZENIACH TRAUMATYCZNYCH:

Spędzaj więcej czasu z dzieckiem – poświęcaj mu czas i uwagę, np. pomóż dziecku w odrabianiu pracy domowej, idź z dzieckiem na spacer itp.
Przeznacz czas na zabawę – dzięki temu dziecko będzie mogło obniżyć swoje napięcie, wyrazić swoje uczucia, a Ty będziesz mógł lepiej obserwować dziecko
Zachęcaj do wyrażania uczuć i rozmowy na ich temat oraz formułowania pytań, jakie rodzą się w dziecku w związku z wydarzeniem – jeżeli Twojemu dziecku trudno jest rozmawiać z Tobą, pozwól mu rozmawiać z kimkolwiek dorosłym, kogo obdarzy zaufaniem!
Bądź uczciwy – pozwól, aby dziecko wiedziało, co naprawdę czujesz w związku z zaistniałą sytuacją, nawet jeśli są to bolesne uczucia – dziecko wie, kiedy Twoje zachowania i emocje są niespójne
Bądź wspierający – dziecko musi wiedzieć, że różne wydarzenia mogą pojawić się niespodziewanie, a dorośli będą starać się je ochronić przed nimi – wysłuchaj ze zrozumieniem tego, co dziecko ma do powiedzenia
Poszukaj profesjonalnej pomocy – skorzystanie z niej nie oznacza, że popełniłeś błąd. Utrzymujące się objawy są normalną reakcją na ciężki stres, którego doświadczyło lub doświadcza Twoje dziecko!

autorzy: Agnieszka Stachowicz, psycholog, psychoterapeuta dzieci i młodzieży,

Marta Soczewka, socjolog, kryminolog

Szukam pomocy – Jestem rodzicem/opiekunem

ŚCIĄGNIJ MATERIAŁY W PDF