Omawiając problem samobójstw wśród dzieci i młodzieży należy mieć na uwadze uregulowania kodeksu karnego (dalej: kk) w tej kwestii. Szczególnie ważne będą tu art. 151 kk oraz 207 kk.
Umieszczając te dwa artykuły w kodeksie karnym, ustawodawca miał na względzie dobro chronione jakim jest życie człowieka i ochronę, jakiej powinno podlegać.
Oczywiście nie mówimy tu o karaniu sprawcy samobójstwa jako takiego za popełniony przez niego zamach na własne życie. Nie oznacza to jednak stanowiska, że targnięcie się na własne życie uważamy jako dopuszczalne zachowanie, gdyż czyn ten narusza z zasady art. 38 Konstytucji RP nakazujący ochronę życia każdego człowieka.
Art. 151 kk stanowi, że kto namową lub przez udzielenie pomocy doprowadza człowieka do targnięcia się na własne życie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Namowa lub udzielenie pomocy w targnięciu się na własne życie są przestępstwem powszechnym, którego podmiotem może być każdy człowiek oraz przestępstwem umyślnym. Czynności sprawcze jakie ustawodawca objął dyspozycją art. 151 kk to namowa oraz udzielanie pomocy, którego możemy postrzegać w kategorii podżegania i pomocnictwa ze strony drugiego człowieka.
Pod pojęciem udzielania pomocy ewentualnemu samobójcy w popełnieniu zamachu na własne życie należy rozumieć odpowiednio udostępnianie mu środków niezbędnych do popełniania samobójstwa lub też udzielenie w tym zakresie rady i wskazówek, np. jak należy to zrobić, żeby próba targnięcia była najbardziej skuteczna.
Problem pojawia się natomiast przy określaniu znamion namawiania do popełnienia samobójstwa. W literaturze przedmiotu panuje w tej kwestii niejednolite stanowisko. Jedni autorzy przyjmują pogląd, że namawianie należy postrzegać jako werbalne oddziaływanie na innego człowieka. Inni zaś uważają, że między namawianiem a udzielaniem pomocy nie ma tak naprawdę znaczącej różnicy i są to pojęcia tożsame.
Aby można było mówić o ukaraniu sprawcy namawiania do samobójstwa innego człowieka, musi być spełniona przesłanka doprowadzenia do targnięcia się innego człowieka na własne życie. Nie jest jednak koniecznym, aby nastąpiła rzeczywista śmierć ewentualnego samobójcy, gdyż znamiona przestępstwa zostają spełnione już na etapie przygotowań do samobójstwa. Jeżeli jednak osoba, której udzielono pomocy w przygotowaniach do samobójstwa lub którą namawiano do tego, odstąpi od popełnienia samobójstwa, sprawca ponosił będzie odpowiedzialność jedynie za usiłowanie.
Jednakże, w przypadku osób niepoczytalnych lub właśnie dzieci, do czasu ukończenia przez nie 18 lat, sytuacja ma się trochę inaczej. Otóż Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 13 listopada 2009 r. (sygn. II AKA 276/09) wyraził pogląd, że: „Należy przy tym jednoznacznie podkreślić, iż z dorobku doktryny zarówno pod rządami starego i nowego kodeksu karnego, dotyczącego przedmiotowego przestępstwa, jednoznacznie wynika, iż przedmiotem czynności wykonawczej przestępstwa z art. 151 KK jest jedynie człowiek zdolny do właściwego rozpoznania czynu w postaci targnięcia się na własne życie. Zdaniem komentatorów, z kręgu osób mogących być przedmiotem czynności wykonawczej, należy wyłączyć osoby nieletnie (w każdym wypadku poniżej 16 roku życia – zob. art. 32 ustawy z 05.12.1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty), a także osoby niepoczytalne z przyczyn wymienionych w art. 31 KK (choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenia czynności psychicznych) lub o poczytalności z tych przyczyn ograniczonej w stopniu znacznym (zob. (red.) A. Wąsek, Kodeks karny – Komentarz do części szczególnej, C.H. Beck 2006, (red.) A. Zoll, Kodeks karny – Komentarz do części szczególnej, Zakamycze 1999, str. 249.). Reasumując stwierdzić należy, iż osoba, którą się namawia lub której udziela się pomocy do targnięcia się na własne życie, musi ze względu na swoje właściwości psychiczne być w stanie rozpoznać w pełni znaczenie czynu i pokierować swoim postępowaniem. Przy braku takiego rozeznania (dziecko, osoba niepoczytalna), czyn sprawcy może być uznany za przestępstwo z art. 148 § 1 KK.” Czyli mamy do czynienia w tym przypadku z przestępstwem zabójstwa. Różnica jest znaczna, ponieważ o ile w przypadku dorosłego samobójcy namawiający poniesie karę co najwyżej 5 lat, w przypadku namawiania dziecka kara może wzrosnąć nawet do 25 lat lub może zostać orzeczona kara dożywotniego pozbawienia wolności.
Kolejnym omawianym przez nas artykułem jest art. 207 kk, który jest o tyle znamienny, że to zachowanie osoby najbliższej polegające na znęcaniu się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, doprowadza do sytuacji, że druga osoba podejmuje targnięcie się na własne życie. W tym przypadku dobrem chronionym jest dobro całej rodziny i prawidłowe jej funkcjonowanie, albowiem znęcanie się godzi w całość rodziny. Oprócz tego dobrem chronionym będzie również nietykalność cielesna i cześć członków rodziny oraz oczywiście życie człowieka.
Niestety w doktrynie nie została wypracowana jeszcze jednolita definicja pojęcia „znęcanie się”. Wynika to z tego, iż jest to pojęcie bardzo szerokie i nie sposób uregulować wszystkich znamion znęcania się w jednym normatywnym katalogu. Każdy przypadek jest inny, więc po prostu każda sytuacja, w której zachodzi podejrzenie znęcania się wymaga szczegółowej analizy okoliczności faktycznych. O uznaniu za znęcanie się zachowania sprawiającego ból fizyczny lub dotkliwe cierpienia moralne (psychiczne) decyduje ocena obiektywna, nie zaś subiektywne odczucie pokrzywdzonego (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 r., OSNKW 1976). Miarodajne będą więc tutaj akceptowalne społecznie normy etyczne i kulturowe. Jednakże sytuacja ma się trochę inaczej w przypadku dziecka. Osoby dorosłe mają inny stopień odporności na ból fizyczny lub psychiczny. Natomiast odporność dziecka uzależniona jest od wielu czynników takich jak wiek, stopień rozwoju fizycznego, psychicznego oraz emocjonalnego.
Sąd najwyższy w wyroku z dnia 27 lutego 2002 r. (sygn. II KKN 17/00) wyraził pogląd, że znęcanie oznacza wielokrotne powtarzające się zachowanie. Jednakże mogą zdarzyć się takie sytuacje, że wystarczy jednokrotne zachowanie.
Aby można było powiedzieć, że znęcanie się przez osobę najbliższą doprowadziło do targnięcia się na życie przez druga osobę, należy wykazać związek przyczynowy pomiędzy znęcaniem się a samobójstwem. Ponadto ważnym jest aby wykazać, że sprawca przestępstwa mógł przewidzieć następstwa swojego czynu, albowiem przestępstwo opisane w art. 207 kk jest przestępstwem umyślnym z zamiarem bezpośrednim.
Należy pamiętać również o tym, że osobą wobec której stosowane jest znęcanie się, jest osoba najbliższa wobec sprawcy lub osoba pozostająca w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, oraz osoba nieporadna albo małoletnia. O stosunku zależności mówimy wtedy, gdy pokrzywdzony nie jest zdolny z własnej woli przeciwstawić się znęcaniu i znosi je z obawy przed pogorszeniem swoich dotychczasowych warunków.
Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, iż ustawodawca w art. 151 kk w zw. z art. 148 § 1 kk oraz 207 kk uregulował dwie sytuacje, których sprawcy swoim zachowaniem doprowadzają do samobójstwa drugiego człowieka. Pierwszy ze wskazanych artykułów omawia działanie osób obcych w stosunku do samobójcy. Natomiast art. 207 kk reguluje sytuacje, kiedy to zachowanie osoby najbliższej doprowadza do targnięcia się małoletniego na własne życie. Obie ze wskazanych sytuacji wymagają spełnienia szeregu przesłanek aby można było mówić o udziale osoby trzeciej w samobójstwie dziecka lub małoletniego.
Autorzy:
r.pr. Kamila Agnieszka Morawiec
doktorantka Anna Monika Baranowska