W piśmiennictwie można spotkać się z szeregiem prób definiowania terminu samobójstwo. Jest to zależne od teorii, do której definicja się odnosi oraz reprezentowanej perspektywy badawczej, tj. psychologicznej, socjologicznej psychiatrycznej lub filozoficznej (Silverman, 2006). Silverman (2006) zwraca uwagę, iż większość autorów definiuje samobójstwo na trzy sposoby: jako zamierzone działanie autodestrukcyjne skutkujące śmiercią, jako świadomy akt skierowany wobec siebie, podejmowany z intencją samobójczą, bądź jako umyślne, zagrażające życiu samouszkodzenie powodujące śmierć.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w swojej definicji mówi o samobójstwie jako o świadomym akcie podjętym ze skutkiem śmiertelnym, na który osoba zdecydowała się ze świadomością i oczekiwaniem takiego skutku, w celu spowodowania pożądanych przez siebie zmian.
Wspomniane definicje zwracają uwagę na dobrowolność, samodzielne dokonanie i świadomość co do zasady odebrania sobie życia. Ze względu na specyficzny rozwój psychiczny i biologiczny dzieci, warto by się jednak zastanowić, czy dzieci są w pełni świadome podjętej decyzji. Na ile targnięcie się na własne życie stanowi próbę manifestowania swojego problemu, ale także na ile jest jedyną dostępną w danym momencie strategią poradzenia sobie z nim.
W ujęciu psychologicznym, samobójstwa nie traktuje się jako izolowanego zjawiska, lecz umieszcza się je w określonej sytuacji samobójczej, która stanowi pewne kontinuum (Płużek, 1998):
- Myśli samobójcze – rozważanie, fantazjowanie o własnej śmierci, o jej wpływie na dalsze losy innych osób, które nie wiąże się z chęcią umierania ani decyzją o samobójstwie, np. „moje życie nie ma sensu”, „lepiej by było, gdyby mnie nie było”.
- Tendencje samobójcze – uporczywe trwanie przy myśli samobójczej, poważne poszukiwanie i planowanie sposobu dokonania zamachu samobójczego, wybieranie miejsca, czasu, pisanie listów pożegnalnych.
- Akt samobójczy – podjęcie i dokonanie świadomej próby pozbawienia siebie życia.
Należy również zaznaczyć, że samobójstwo nie jest jedynie przykładem nagłej próby unicestwienia samego siebie. Zazwyczaj jest to zwieńczenie procesu, trwającego tygodnie, miesiące czy lata. Hołyst (1983) wyróżniana cztery kolejne etapy prowadzące do samobójstwa:
- Samobójstwo wyobrażeniowe – uświadomienie sobie możliwość popełnienia samobójstwa jako sposobu na rozwiązanie swoich problemów.
- Samobójstwo upragnione – nieustępujące myśli, nabierające charakter celu, czyli czegoś pożądanego, upragnionego.
- Samobójstwo umiłowane – ciąg zachowań, które mają na celu pozbawienie siebie życia, ale cel ten nie zostaje zrealizowany.
- Samobójstwo dokonane – zamach na swoje życie kończący się śmiercią.
Badacze i specjaliści pracujący z osobami dokonującymi prób samobójczych zwracają uwagę na szereg sygnałów obserwowanych u osób, które planują samobójstwo (Apter, Wasserman, 2003; Lazear, Roggenbaum, Blase, 2003; Dolto, 1995).
Wczesne sygnały ostrzegawcze:
- wycofanie się z kontaktów z rodziną i rówieśnikami
- trudności z koncentracją uwagi
- zainteresowanie tematem śmierci
- wyraźne zmiany nastroju i osobowości
- zmiana dotychczasowych zwyczajów snu i jedzenia
- utrata dotychczasowych zainteresowań
- dolegliwości somatyczne, np. bóle głowy lub żołądka, zmęczenie
- trudności w szkole: trudności z nauką, obniżone oceny
- nieustanne znudzenie
Czynniki wysokiego ryzyka:
- planowanie samobójstwa
- nagłe używanie alkoholu lub substancji psychoaktywnych, które mogą stanowić formę wołania o pomoc bądź zminimalizowania cierpienia
- oskarżanie siebie
- wypowiadanie komunikatów typu: „Chciałbym umrzeć”, „Nie mam po co żyć”, „Nie powinnam się urodzić”, „Niedługo przestanę być twoim problemem”, „Już mnie nie zobaczysz”
- labilność emocjonalna – łatwe przechodzenie ze skrajnych stanów emocjonalnych, reakcje nieadekwatne do siły bodźca, który je wywołuje
- wzrost impulsywności
- rozdawanie innym swoich ulubionych przedmiotów
- pisanie listu pożegnalnego, pisanie testamentu
Jednym z czynników wysokiego ryzyka popełnienia samobójstwa jest również podejmowanie prób samobójczych w przeszłości.
Wystąpienie u dzieci i młodzieży wyżej wymienionych czynników nie zawsze musi wskazywać na chęć popełnienia przez dziecko samobójstwo. Niemniej jednak, w żadnym wypadku nie można ich bagatelizować, ponieważ mogą świadczyć o innych równie niepokojących trudnościach czy zaburzeniach psychicznych, z jakimi boryka się dziecko.
Autorka: Ewelina Grela, psycholożka