Socjologiczne badania naukowe rozpoczęły się stosunkowo późno. Socjologiczne spojrzenie na zachowania autodestrukcyjne i samobójcze odnosi się do głównych rozważań nad umiejscowieniem przyczyny tego typu zdarzeń. Główne pytania badawcze, oprócz szacowania skali, dotyczą źródeł problemów tkwiących w społeczeństwie oraz w jednostce. W nauce tej samobójstwo traktuje się jako fakt społeczny, zdarzenie uwarunkowane kontekstem społecznym, ale także wydarzenie osobiste i prywatne.
Według nauk społecznych problemy w społeczeństwie stają się podstawą problemów jednostki. Prekursorem socjologicznych rozważań nad samobójstwem był Emile Durkheim, który podjął analizę problematyki uwzględniając relację jednostka – społeczeństwo.
W ujęciu Durkheima samobójstwa są wynikiem dezintegracji życia społecznego i występują częściej w zbiorowościach, w których istnieją słabsze więzi społeczne. Jednym z czynników, oprócz dezintegracji jest też anomia. Odsetek samobójstw spada w okresach, w których integracja wewnątrz społeczeństwa jest silniejsza, takich jak wojny czy powstania.
„Samobójstwem nazywa się każdy przypadek śmierci będący bezpośrednim lub pośrednim wynikiem działania lub zaniechania przejawianego przez ofiarę zdającą sobie sprawę ze skutków swojego zachowania.”
Według niego samobójstwo wynika ze stanu grupy społecznej, w której dana osoba funkcjonuje. Najistotniejsza jest integracja i spójność społeczności.
W ramach rozważań wyróżnione zostały cztery typy samobójstw:
• altruistyczne, które wynika z ogromnej więzi społecznej ze społeczeństwem
• egoistyczne, w konsekwencji zerwania kontaktów i związków z ludźmi z najbliższego otoczenia
• fatalistyczne, które wynika z przekonania danej jednostki o nadchodzącej i nieuniknionej śmierci
• anomijne – w wyniku braku ograniczeń i zniesienia jakichkolwiek regulacji
Analiza podłoża samobójstw E. Durkheima ma charakter wybitnie socjologiczny. Psychologia dostarcza także bardzo ciekawych typologii samobójstw. Wystarczy chociażby wspomnieć o klasyfikacji Baechler’a.
Na płaszczyźnie psychologicznej motywy dokonywania samobójstw różnią się i można je podzielić na 4 kategorie
1. Samobójstwa “stanowiące ucieczkę” (ang. escapist suicides) – ich przyczyną jest pragnienie ucieczki. Chęć oderwania się od trudności, sytuacji beznadziejnych.
2. Samobójstwa agresywne (ang. aggressive suicides) – są spowodowane zemstą. Kierunek działań dotyczyć może spowodowania w drugiej osobie poczucia żalu, złości, skruchy.
3. Samobójstwa “polegające na poświęceniu siebie”(ang. oblative suicides) – polegają na złożeniu siebie samego w ofierze, kierując się przy tym wyższymi wartościami, ideałami religijnymi, honorem.
4. Samobójstwa absurdalne, przypadkowe (ang. ludic suicides) – dotyczą tych samobójstw, które pojawiają w związku z udziałem w zawodach, grze, testach.
Według teorii socjologicznych rozważania nad uwarunkowaniami zachowań samobójczych kierowane zostają wobec ról, które pełnione są przez jednostki. Autoagresja stanowić więc może formę konfliktu ról w zakresie społeczności, w której jednostka funkcjonuje. Czynniki często przywoływane w ramach tych wpływających na stan jednostki to: prestiż społeczny, status materialny, dostęp do wszelkiego rodzaju dóbr. Robert Merton w kryminologicznej teorii anomii powoływał się na formę dezorganizacji społecznej spowodowanej rozbieżnością potrzeb, znajomości dóbr w danej społeczności i trudności jakie pojawiają się w związku z osiąganiem tych dóbr. Ograniczenie ich lub zablokowanie np. z powodu pochodzenia lub statusu materialnego powoduje różne formy przystosowania. Jedną z nich jest wycofanie. Niechęć, rezygnacja mogą stanowić jeden z elementów warunkujących myśli i próby samobójcze mogące prowadzić do samobójstwa dokonanego.
Czynniki społeczne wymieniane w socjologicznych analizach samobójstw to: wiek, status materialny, stan cywilny, aspekty rodzinne (rozluźnienie więzi rodzinnych, konflikty), samobójstwo występujące wśród osób bliskich, miejsce zamieszkania, poziom wykształcenia, przewlekłe choroby, bezrobocie. Badania empiryczne skupiają się na konstruowaniu sylwetek potencjalnych samobójców, jednak każda osoba zapytana o przyczyny po próbie samobójczej opowie o swoich motywach osobistych.
Śmierć samobójcza – różnorodnie jednak dotyka każdego człowieka – przyjmując określony wymiar społeczny, zasięg i wyraźnie określone społeczne podłoże.
Gdy zastanowimy się nad samobójstwem pojawia się wiele wątpliwości, czasem ciarki na plecach. Pojawia się wiele pytań – jak ciężkie musiało być życie, jak beznadziejnie ktoś musiał się czuć- że ponad wszystko wybrał śmierć. Tchórzostwo? Odwaga? Jakie problemy muszą się pojawić w życiu młodego człowieka? Czy ta decyzja pojawia się nagle, czy wręcz przeciwnie, ciągnie się latami.
Badania naukowe pokazują, że powszechniejsza jest druga możliwość. Myśl o odebraniu sobie życia nie pojawia się nagle. Jest raczej zbiegiem zdarzeń, doświadczeń rozłożonych w dłuższym czasie.
Według Jana Szczepańskiego: „Umieranie ma swoje wymiary filozoficzne, psychiczne i społeczne […] Nadzieja i złudzenie utrzymują nas w przekonaniu, że jeszcze tyle rzeczy przed nami. Nadzieja i złudzenie ratują samopoczucie i ułatwiają rezygnację zasłaniając jej prawdziwe oblicze jako posłańca śmierci”.
autor: Marta Soczewka, kryminolog, socjolog