Kryzys jest punktem zwrotnym, przełomowym, w którym rozstrzyga się dalszy kierunek rozwoju jednostki (Puryear,1981; Bancroft, Graham, 1996; Kubacka-Jasiecka, 1997; Płużek, 1997; Sęk, 2001). Człowiek może wykorzystać kryzys zarówno do rozwoju osobowości, jak i znalezienia sensu własnego istnienia. W okresie jego trwania osłabiają się mechanizmy obronne, człowiek pragnie pomocy i jest gotowy do dokonania zmian. Kryzys rozpoczyna się, gdy człowiek nie może rozwiązać jakiegoś trudnego problemu. Niemożność uporania się może wynikać z różnych przyczyn, czasami problem jest zbyt duży lub wszechogarniający.
Problem może mieć szczególe znaczenie tylko w kontekście uprzednich doświadczeń i nierozwiązanych konfliktów. W innym przypadku trudna sytuacja może pojawić się w okresie szczególnej podatności jednostki.
Nierozwiązane problemy wywołują napięcie, niepokój i poczucie dyskomfortu. W odpowiedzi na sytuację trudną pojawia się kryzys psychologiczny. Objawy kryzysu psychologicznego mogą splatać się z objawami zespołu stresu pourazowego. Jest to okres, w którym dotychczasowo stosowane mechanizmy obronne są zablokowane lub u jednostki nie rozwinęły się jeszcze mechanizmy zmagania się z trudnościami. Kryzys może pojawić się w odpowiedzi na różne wydarzenia:
- Straty – drugiej osoby, źródeł wsparcia, zdrowia lub zaufania do innych, poczucia tożsamości i wolności.
- Zmiany – pracy, stanu cywilnego, roli rodzicielskiej, tożsamości.
- Zaburzenia relacji interpersonalnych pomiędzy bliskimi osobami.
- Konflikty, które mogą przejawiać się na różnych płaszczyznach życia, związane z niemożnością wyboru jednej z alternatyw.
Prawie każdy kryzys psychologiczny może przekształcić się w suicydalny, czyli kryzys naznaczony myślami i pragnieniem śmierci. Myśli o odebraniu sobie życia mogą wahać się od niejasnych, zwiewnych koncepcji, aż do konkretnych planów. Myśli samobójcze i zachowania samobójcze zapoczątkowują szereg skomplikowanych pytań moralnych, etycznych, prawnych i filozoficznych. Niemożność znalezienia odpowiedzi na nie staje się źródłem cierpienia. Stan psychiczny prowadzący do zaniku mechanizmów obronnych, a w konsekwencji do aktów samobójczych, został określony przez Ringela (1987), jako syndrom presuicydalny. Na podstawie jego badań znaleziono podobieństwo w stanach psychicznych osób przed popełnieniem samobójstwa. Podstawowymi elementami syndromu presuicydalnego są: zawężenie, agresja hamowania i autoagresja oraz fantazje samobójcze. Zawężenie, które dla lepszego zrozumienia podzielono na elementy, składa się z zawężenia sytuacyjnego i dynamicznego, zawężenia stosunków międzyludzkich i świata wartości. Kiedy osoba ma poczucie bezradności, znalezienia się w sytuacji bez wyjścia i nie umie poradzić sobie w sposób inny niż poprzez samobójstwo, mówimy o zawężeniu sytuacyjnym. Stan ten stopniowo nabiera coraz większego dynamizmu i w momencie szczytowym jednostka traci jakąkolwiek kontrolę nad własnym życiem. Z, stan ten określamy mianem zawężenia dynamicznego. Jest to stan, w którym racjonalne myślenie zepchnięte zostaje na dalszy plan. Poczucie znalezienia się w sytuacji bez wyjścia wzmacniane jest dodatkowo zawężeniem stosunków międzyludzkich, poprzez całkowitą izolację lub redukcję istniejących związków lub brak zainteresowania ludźmi w ogóle. Kolejnym istotnym elementem syndromu presuicydalnego jest zawężenie świata wartości, którego częścią jest zmniejszenie się lub całkowity brak poczucia własnej wartości, co w konsekwencji prowadzi do zahamowani i unikania konfrontacji ze światem. W późniejszym okresie pojawia się uczucie pustki, przejawiające się w braku zaangażowania, braku odczuwania przyjemności i osobistego spełnienia. Opisane powyżej stany psychiczne prowadzą do poczucia rozgoryczenia, a w konsekwencji do agresji, której źródłem i adresatem są inni ludzie, czy też ujmując szerzej — otaczający świat. Jednostka w akcie samobójstwa agresję kieruje na siebie i niszczy w pewnym sensie cały (subiektywny) świat, który znajduje się w jej umyśle. Ludzie w stanie takiego napięcia powoli tracą wiarę we własne siły i w realną możliwość opanowania sytuacji, pojawiają się myśli o „niemożności wytrzymania tego wszystkiego”. Myśli o śmierci staje się niejako jedynym możliwym rozwiązaniem sytuacji, która jest dla badanych za trudna.
Kolejnym elementem współtworzącym stan przed samobójstwem jest obecność fantazji samobójczych. Same myśli samobójcze nie wystarczają, aby doprowadzić do zamachu na swoje życie. Dopiero w powiązaniu z zawężeniem i autoagresją są one niebezpieczne. Z połączenia tego powstają myśli natrętne, obezwładniające, przekształcające się z biernych początkowo fantazji — w aktywne projekty, wyobrażenie siebie jako martwego. Fantazje te dotyczą innych ludzi, głównie bliskich: ich żalu, zmartwienia, wyrzutów sumienia. Dalsze fazy charakteryzuje wyobrażenie sobie zamachu samobójczego, jednak bez szczegółów realizacji. Ostatnia faza fantazjowania to konkretne planowanie metody samobójstwa, czasu i warunków popełnienia go. Te myśli oznaczają już realne, bliskie niebezpieczeństwo.
Jeżeli zastanowimy się nad stanem psychicznym, w jakim znajduje się osoba, która nie szuka.., nie może znaleźć…, nie potrafi znaleźć pomocy…, na pierwszy plan wysuwa się pojęcie zawężenia. Definicja słowa zawęzić wg Słownika Języka Polskiego to uczynić węższym, zwęzić; zwykle do oderwanych pojęć: zmniejszyć zakres, zasięg czego, ograniczyć do czego”. Syndrom presiuicydalny to stan, kiedy osoba traci rozeznanie, a jedynym jej celem jest przerwanie bólu, lęku i przerażenia, jakie odczuwa. Jest to stan utraty równowagi między warunkami życia a poczuciem własnych możliwości. Ograniczony dostęp do doświadczeń w przeszłości może pokierować osobę w jednym tylko kierunku – samobójstwa. W ujęciu psychologicznym, etapy procesu podejmowania decyzji i działania samobójczego, od osób prowadzących interwencję kryzysową, zawsze wymagają oceny pod kątem obecności sygnałów oraz zamiarów samobójczych i czynników skłaniających ku zachowaniom prowadzącym do śmierci. Nie wolno zawahać się przed zadaniem pytań, takich jak: „Myślisz o odebraniu sobie życia?”, „Jak?”, „Kiedy?”
Zwróć się o pomoc:
Telefony wsparcia
- 111 Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę
- 484 88 01 Fundacja Itaka
- 12 12 Rzecznik Praw Dziecka
- Ośrodki Interwencji Kryzysowej lub inne gabinety psychologiczne
Autor: Renata Chronowska, psycholożka
Biblografia:
Ringel, E., (1987). Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie. Szczecin: Glob.
Pralong, J., (2023). Samobójstwo i co dalej? Poznań: Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów W drodze.
Gmitrowicz, A., Makara-Studzińska, M., Młodożeniec, A., (2017). Ryzyko samobójstwa u dzieci i młodzieży. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL
Młodożeniec, A., (2013). Listy o myślach samobójczych. Poradnik dla osób w kryzysie samobójczym i ich bliskich. Piaseczno: TacyJakJa.pl Zdziechowska & Czyżak sp. j.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Biuro Rzecznika Praw Dziecka, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, (2007). Zapobieganie samobójstwom. Poradnik dla nauczycieli i innych pracowników szkoły. Warszawa: Fraszka Edukacyjna
Ziółkowska, J., (2016). Samobójstwo. Analiza narracji osób po próbach samobójczych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
Hołyst, B., (2018). Zapobieganie samobójstwom. Imperatyw ogólnoświatowy. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii
Ringel, E., (1992). Nerwica a samozniszczenie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
O’Connor, R., Sheehy, N., (2002). Zrozumieć samobójcę. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
Koweszko, T., (2019). Zatrzymać samobójstwo. Poradnik dla rodzin i bliskich. Warszawa: Medyk